2004.12.03, "List do Pomorskiego Konserwatora Zabytków"

LIST DO POMORSKIEGO KONSERWATORA ZABYTKÓW

Hel 3.12.2004 r.

Dr Marian Kwapiński
Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków
w Gdańsku

Dotyczy: Opinii historycznej dotyczącej dziejów zespołu latarni morskiej w Helu

Zespół budynków związanych z latarnią morską w Helu jest jednym z nielicznych, dobrze zachowanych tego typu kompleksów w naszym kraju. Wyróżnia go m.in. kompletność obiektów radio-latarnianych oraz socjalnych o praktycznie nie zmienionej pierwotnej formie architektonicznej, harmonijne rozlokowanie w nadmorskim krajobrazie leśno-wydmowym oraz historyczność wyrażona przez obelisk (wykonany z granitowych stopni dawnej latarni) poświęcony tragicznie zmarłemu w roku 1910 latarnikowi May'owi (na obelisku błędnie podany jest rok 1905) oraz tablicę upamiętniającą wizytę w helskiej latarni morskiej Józefa Piłsudskiego w dniu 1 lipca 1928 r. Z powodu tego ostatniego faktu (była to jedyna latarnia na naszym Wybrzeżu odwiedzona przez Marszałka) miejsce to stało się od 6 lat punktem rozpoczynania manifestacji patriotycznych w dniu Święta Niepodległości 11 Listopada. Naruszenie istniejącego obecnego stanu, doprowadziłoby do utraty tego wyjątkowego krajobrazowo i historycznie układu.
Wnioskuję, by opieką prawną objąć następujące elementy zespołu: wzniesioną w roku 1942 ceglaną wieżę latarni, XIX-wieczny dom mieszkalny latarników wraz z oryginalnym, symetrycznym budynkiem gospodarczym, pomieszczenie generatora i radiolatarni, piwnicę do przechowywania paliwa, metalowy maszt radio-latarni oraz fundament starej, zburzonej w roku 1939 wieży. Wymienione obiekty przedstawiam poniżej w porządku chronologicznym.
Stanowiący obecnie przylatarniany skwer fundament starej latarni, zaznaczony jest na powierzchni przez regularnie rozmieszczone na jego obrysie bloki granitowe. Jej budowę rozpoczęto w roku 1806, jednak w skutek kłopotów, jakie przeżywały Prusy podczas wojny napoleońskiej, zakończenie prac nastąpiło dopiero około roku 1820. Była to owalna, masywna wieża zbudowana z cegły ułożonej na podstawie granitowej. Jej fundament posadowiony został na wbitych w piaszczyste podłoże potężnych palach dębowych, zwieńczonych niską konstrukcją kaszycową. W dolnej części latarni, w której grubość muru dochodziła do 2 metrów, znajdowało się pomieszczenie służbowe i mieszkalne pomocnika latarnika. Na galerię pod szczytem wieży, o wysokości całkowitej 41,7 m (była wyższa o 0,2 m od latarni obecnie istniejącej) prowadziło 180 metalowych stopni. Została ona zburzona przez obrońców Helu w dniu 19 września 1939 r.
Obsługa XIX-wiecznego systemu podtrzymywania światła latarni polegała na regularnym przeprowadzaniu wielu pracochłonnych czynności, które wymagały conocnej obecności dwóch latarników oraz pomocników. Okresowi pomocnicy zakwaterowani byli w pomieszczeniach przylegające do wieży, natomiast dla latarników zbudowany został po stronie zachodniej kompleksu - zapewne jeszcze w połowie XIX wieku - murowany budynek mieszkalny oraz gospodarczy z tzw. muru pruskiego. Obiekty te charakteryzują się zewnętrzną i wewnętrzną symetrią formy i układu pomieszczeń, zapewniającą identyczne warunki socjalne dla rodzin obu latarników. Budynek mieszkalny został nieznacznie zmieniony po II wojnie światowej, gdy poddasze od strony gospodarczej powiększono poprzez dobudowanie prostokątnej mansardy. Wcześniej w tym miejscu znajdowały się, wychodzące bezpośrednio z dwuspadowego dachu otwory okienne w formie wolego oka. Nadbudowa ta nie jest widoczna od strony placu przylatarnianego i nie zmieniła wyraźnie oryginalnej bryły domu.
W pierwotnej formie zachował się do dnia dzisiejszego budynek gospodarczy składający się z szeregu powtarzających się symetrycznie pomieszczeń o różnym przeznaczeniu: ubikacji, drewutni, obory z piętrem na siano, pralni oraz sklepionej kolebkowo piwnicy. Jest to budynek szkieletowy w części przedniej (ubikacja, składzik opałowy) oszalowany, w pozostałych wypełnionych cegłą. W okresie powojennym część murowaną otynkowano zasłaniając widoczny wcześniej układ belek szkieletu. Uzupełnieniem budynku gospodarczego jest ceglana, wolnostojąca wędzarnia znajdująca się na jego zapleczu.
W latach 1933-34 w pobliżu latarni zbudowano nowoczesne pomieszczenie o kubaturze 1000 metrów sześciennych dla zespołu maszyn prądotwórczych i aparatów radiowych urządzeń sygnalizacyjnych. Jednocześnie wzniesiono 30. metrowy maszt sygnalizacyjny, dla zamocowania anteny radiostacji (była nią istniejąca do dziś lina stalowa przebiegająca od latarni do masztu). Po zakończeniu tych inwestycji w listopadzie 1934 roku helska latarnia mogła nadawać ostrzegawczy sygnał radiowy. Była to druga tego typu instalacja (po Rozewiu, a przed Gdynią) na polskim wybrzeżu. Istniejący do dziś maszt radiolatarni z umieszczonym na szczycie w wiatromierzem jest jedyną zachowaną w naszym kraju tego typu konstrukcją. Sam parterowy budynek urządzeń radiolatarni i agregatu nie przedstawia wielkich walorów architektonicznych. Na dodatek jego wewnętrzny układ został przed kilkoma laty przebudowany (usunięto również wówczas stare urządzenia i agregat), ale ze względu na wiek, przeznaczenie oraz "wtopienie" w krajobraz również powinien zostać objęty ochroną prawną.
Paliwo do agregatu prądotwórczego, a wcześniej naftę i ropę do wytwarzania światła przechowywano w ceglanej, sklepionej kolebkowo piwnicy wchodzącej w skarpę pobliskiej wydmy. Zbudowano ją prawdopodobnie jeszcze pod koniec XIX wieku i mógł mieścić się w niej również skład amunicji dla artyleryjskiej ostrzegalni dźwiękowej, jaka istniała tu w latach 1903-1910.

Najbardziej charakterystycznym elementem zespołu latarnianego jest zbudowana w 1942 r. ośmiokątna, ceglana wieża latarni o wysokości 41,5 m. Ulokowana ją około 10 metrów na północ od fundamentu starej latarni. Nie licząc kilkukrotnych zmian zadaszenia laterny związanych z modernizacją systemów ostrzegalniczych (sama laterna jest oryginalna, o czym świadczą zachowane faszystowskie symbole na pryzmatach), jej bryła pozostała niezmieniona i jest jednym z najbardziej charakterystycznych i wyróżnialnych elementów helskiego krajobrazu. Konstrukcja wieży została przed czteroma laty wzmocniona systemem metalowych klamer opasujących.
W odległości około 200 m na wschód od latarni znajduje się również drugi, związany z zespołem latarni budynek mieszkalny oraz zabudowania gospodarcze. Wzniesiono je po śmiertelnym wypadku latarnika pojedynczo obsługującego armatnią ostrzegalnię akustyczną w roku 1910. W ten sposób umożliwiono zwiększenie ilości stałej obsługi, co postulowano po tym wypadku. Dom mieszkalny jest ceglano-drewnianym obiektem z niskim poddaszem (dach typu "szwajcarka"), a zabudowania gospodarcze stanowi: drewniana obora z poddaszem do przechowywania siana, ceglana, sklepiona kolebkowo piwnica oraz drewniana kuchnia letnia (pierwotnie zapewne drewutnia) z przylegającą ubikacją typu "sławojka". Gospodarstwo to nie jest widoczne z placu przylatarnianego. Zostało ono w ostatnich latach ogrodzone przez właścicieli wysokim parkanem, a jego budynki uległy dość znacznej przebudowie. Z tego powodu wnioskuję o nieobejmowanie ich ochroną konserwatorską.
Wymienione obiekty zachowały się do dnia dzisiejszego w oryginalnym składzie: bez budowli obcych - nie związanych z ich pierwotnym przeznaczeniem (nie licząc sezonowych punktów gastronomiczno-handlowych), tworząc charakterystyczny, zwarty zespół leśno-latarniany. Jego zachowany od kilkudziesięciu lat układ przestrzenny utrwalony jest w świadomości wielu pokoleń mieszkańców i gości tu przybywających. W chwili obecnej, po komunalizacji części tego terenu istnieje groźba naruszenia istniejącego stanu i przeprowadzenia nieodwracalnych zmian krajobrazowo-architektonicznych. Wprowadzenie w istniejący krajobraz nowoczesnych budynków o innym (np. pensjonatowo-letniskowym) przeznaczeniu naruszyłby wyraźnie ten harmonijny i cenny układ historyczno-przyrodniczy.
Dlatego też, wytypowane obiekty powinny jak najszybciej znaleźć się pod prawną opieka konserwatorską.